Artykuł stanowi drugą i ostatnią część publikacji (cz. I w „Studiach z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2021, t. XXIV) poświęconej rekonstrukcji wydarzeń, które doprowadziły do ukazania się Urządzenia wójtów po wsiach (Urządzenia gmin i wójtów) z 30 maja 1818 r. – aktu prawnego, który na kilkadziesiąt lat, do momentu wydania ustawy z 19 lutego 1864 r. o urządzeniu gmin wiejskich, ukształtował sposób organizacji zarządu w gminach wiejskich Królestwa Polskiego. Niniejsza część poświęcona jest analizie treści debaty nad projektem przygotowanym w maju 1817 r. oraz kontrpropozycji przedstawionej w tym samym miesiącu przez prezesa Komisji Mazowieckiej Rajmunda Rembielińskiego. Oba projekty zostały odrzucone, co po rocznej przerwie związanej z zaangażowaniem Rady Stanu w prace nad projektami ustaw na Sejm 1818 r. spowodowało, iż dopiero wiosną 1818 r. doszło do uzgodnienia ostatecznej wersji Urządzenia gmin i wójtów. Zasadniczego problemu – jak roztoczyć efektywną administracyjną kuratelę nad działalnością prowadzoną przez wójtów – nie udało się rozwiązać.

The article is the second and last part of a publication (part I in Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego 2021, vol. 24) devoted to the reconstruction of the events that led to the issuance of decree Urządzenie gmin i wójtów (Establishment of communes and wójts) of May 30, 1818. This legal act shaped the organization of rural communes in the Kingdom of Poland for several decades, until the act of February 19, 1864. The part II of the article is devoted to the analysis of the content of the debate on the draft prepared in May 1817 and the counter-proposal presented by the president of the Mazovian Voivodeship Commission Rajmund Rembieliński. Both drafts were rejected. After a one-year break (related to the involvement of the Council of State in the work on the bills for the Sejm of 1818) the new project was agreed upon. The fundamental problem of how to exercise effective administrative supervision over the activities conducted by commune heads has not been solved.