Słownik pojęć
Autoarchiwizacja (samoarchiwizacja)
Samodzielne deponowanie publikacji wraz z opisaniem ich za pomocą metadanych w otwartych repozytoriach przystosowanych do ich archiwizacji oraz upubliczniania.
Born digital (materiały natywnie cyfrowe)
Materiały powstałe w oryginale w formacie cyfrowym. Przykładem takich materiałów mogą być prace dyplomowe np. magisterskie, które w chwili obecnej powstają głównie w postaci cyfrowej, a następnie są drukowane. Inny przykład to zdjęcia czy filmy nakręcone kamerą cyfrową.
Creative Commons (CC)
Międzynarodowa organizacja non-profit stworzona w 2001 roku przez grupę naukowców i aktywistów. Działa na rzecz rozwoju kultury i promocji swobody twórczej. Oferuje darmowe rozwiązania prawne (licencje CC) pozwalające twórcom zarządzać prawami autorskimi do swoich utworów, przede wszystkim poprzez określenie zakresu udostępniania i zasad kontroli dzieła. Więcej informacji na www.creativecommons.pl.
Dublin Core (DC)
Dublin Core jest otwartym, wymiennym standardem metadanych stosowanym do opisu zasobów internetowych. Rozwijany jest od 1995 r. przez Dublin Core Metadata Initiative. W swojej podstawowej wersji posiada 15 elementów najczęściej używanych przy opisie zasobu. Przykładowo, dc.title identyfikuje tytuł danego zasobu znajdującego się w repozytorium, a dc.description jego opis. Więcej informacji na www.dublincore.org oraz www.bn.org.pl.
Deponent (w repozytorium)
Osoba składająca depozyt w postaci materiałów elektronicznych na zasadach określonych w regulaminie repozytorium i wybranej licencji Creative Commons lub bezterminowej licencji niewyłącznej. W przypadku Repozytorium KA, to studenci, doktoranci i pracownicy Krakowskiej Akademii im. A. Frycza Modrzewskiego.
Depozytariusz (w repozytorium)
Instytucja przyjmująca depozyt w postaci materiałów elektronicznych na własne serwery poprzez internetową platformę repozytorium. W przypadku Repozytorium eRIKA, to Krakowska Akademia im. A. Frycza Modrzewskiego. Pracownicy KA odpowiedzialni za obsługę repozytorium (redaktorzy) pełnią jedynie funkcję pośrednika między deponentem a depozytariuszem.
Digitalizacja
Fotografowanie (skanowanie) i wprowadzenie do pamięci komputera obrazów (kopii) tradycyjnych, drukowanych, rękopiśmiennych materiałów lub innych obiektów np. muzealnych. Digitalizacji dokonuje się w celu zachowania wieczystego obrazu obiektów oraz ich upublicznienia, głównie w Internecie.
DOI (Digital Object Identifier)
Cyfrowy identyfikator dokumentu elektronicznego. Jeden identyfikator DOI jest na stałe przypisany tylko i wyłącznie do jednego dokumentu. DOI jest dla pojedynczego artykułu naukowego tym, czym ISBN jest dla książki, a ISSN dla czasopism. Więcej informacji na www.doi.org.
Domena publiczna
W domenie publicznej znajdują się utwory, do których wygasły prawa autorskie, oraz takie, które od samego początku nie były objęte tymi prawami (np. teksty ustaw). Domena publiczna to zbiór wiedzy i twórczości stanowiący wspólny dorobek kulturowy oraz intelektualny ludzkości. Ponieważ w polskim prawodawstwie autorskie prawa osobiste chronią utwór na czas nieograniczony i nie podlegają zrzeczeniu się lub zbyciu, obecność utworu w domenie publicznej oznacza w Polsce jedynie brak jakichkolwiek praw majątkowych. Utwory znajdujące się w domenie publicznej są dostępne dla wszystkich, do dowolnych zastosowań.
Dozwolony użytek
Możliwość legalnego, nieodpłatnego korzystania z utworów w określonych sytuacjach. Dozwolonym użytkiem jest np. prawo do cytatu. Wyróżniamy także tzw. dozwolony użytek osobisty, który dotyczy wykorzystywania i kopiowania utworu na potrzeby własne bądź bliskich sobie osób (bez publikacji). W ramach dozwolonego użytku możemy korzystać z utworów bez zgody twórców. Nie może on jednak naruszać normalnego korzystania z utworu lub słusznych interesów twórcy. Licencje Creative Commons nie ograniczają swobód zapewnionych przez przepisy o dozwolonym użytku. Dozwolony użytek utworów nie jest tak naprawdę bezpłatny. Twórcy otrzymują wynagrodzenie, ale nie bezpośrednio od osoby, która korzysta z utworu, a od producentów i dystrybutorów urządzeń kopiujących oraz czystych nośników (np. płyt CD).
DSpace
Darmowe, otwarte oprogramowanie (open-source) służące do tworzenia i zarządzania otwartym repozytorium. Rozwijane wspólnie przez Massachusetts Institute of Technology (MIT) oraz Hewlett-Packard (HP). Chętnie wykorzystywane przez instytucje naukowe, czasopisma otwarte i organizacje non-profit. Według katalogu OpenDOAR blisko 1000 repozytoriów (czerwiec 2013r.) opartych jest na oprogramowaniu DSpace, w tym również Repozytorium eRIKA. Więcej informacji na www.dspace.org.
Dzieło osierocone
Dzieła osierocone to wszystkie utwory, np. książki, filmy, artykuły prasowe i inne materiały twórcze, które są w dalszym ciągu chronione prawem autorskim, ale tożsamość ich właściciela lub miejsce jego pobytu są nieznane. Warto zaglądnąć do europejskiej bazy danych Orphan Works DB, gdzie gromadzone są utwory osierocone, które zostały opublikowane lub nadane po raz pierwszy w UE.
Kolekcja (w repozytorium)
Podrzędny poziom gromadzenia i przeglądania zasobów w repozytorium. Obejmuje zasoby zgromadzone w ramach jednego typu dokumentu np. artykuły naukowe, rozprawy doktorskie. Kolekcją będzie również kolejny numer danego czasopisma np. European Polygraph Nr 07/2010.
Licencja niewyłączna
Umowa, w myśl której licencjobiorca nie ma wyłącznego prawa do korzystania z utworu na określonym polu eksploatacji (tzn. w określony sposób). Oznacza to, że licencjodawca może udzielić innym osobom licencji na korzystanie z utworu w ten sam sposób. Nie jest konieczna pisemna forma jej udzielenia jak w przypadku licencji wyłącznej.
Licencja wyłączna
Umowa, w myśl której licencjobiorca ma wyłączne prawo do korzystania z utworu na określonym polu eksploatacji, a licencjodawca nie może udzielić licencji nikomu innemu na korzystanie z utworu w ten sam sposób. Licencja musi być udzielona na piśmie, w przeciwnym wypadku jest nieważna.
Licencjobiorca
Osoba chcąca korzystać z praw autorskich w pewnym zakresie, na określonych polach eksploatacji, czyli w określony sposób.
Licencjodawca
Twórca lub jego następca prawny, a także osoby uprawnione autorsko w sposób pierwotny (pierwotnie uprawionymi osobami obok twórcy są np. producent filmowy i wydawca).
Metadane
Informacja o informacji. W przypadku repozytoriów jest to opis bibliograficzny lub dane techniczne towarzyszące obiektowi cyfrowemu, np. autor, tytuł, data powstania, typ obiektu, rozdzielczość.
OAI-PMH (Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting)
Protokół pobierania i gromadzenia opisów bibliograficznych (metadanych), dzięki któremu można przeszukiwać zbiory wielu archiwów jednocześnie, bez konieczności przeglądania stron poszczególnych repozytoriów. Przykładowe katalogi wykorzystujące protokół: OAIster, DRIVER, OpenAIRE, BASE, Scirus. Więcej informacji na www.openarchives.org.
Otwarty dostęp (ang. Open Access)
Ruch społeczny propagujący ideę upowszechniania wiedzy i nauki. Działa na rzecz wolnego i darmowego dostępu do wyników badań i publikacji naukowych przy założeniu, że korzystanie z nich będzie wynikało z przepisów prawa autorskiego o dozwolonym użytku lub za dodatkową zgodą w postaci wolnych licencji Creative Commons.
OpenDOAR (Directory of Open Access Repositories)
Jeden z najbardziej miarodajnych katalogów uczelnianych repozytoriów tworzony przez University of Nottingham z Wielkiej Brytanii. Każde repozytorium jest przeglądane i oceniane przez specjalistów, co zapewnia wysoką jakość serwisu. Katalog zawiera wykaz repozytoriów uszeregowanych według kontynentów, krajów i instytucji. Poza tym, dostępna jest wyszukiwarka pozwalająca na ich odnajdywanie według: dziedziny, typów dokumentów, kraju, języka, typu repozytorium czy stosowanego oprogramowania. Wyniki wyszukiwania prezentowane są w formie opisu, tabeli, wykresu, bądź mapy Google. Więcej informacji na www.opendoar.org.
Otwarty mandat
Jedna z proponowanych dróg do otwartości w nauce. Prawne zobowiązanie autorów prac naukowych do publikowania swoich prac w otwartym dostępie. Najczęściej w postaci aktu wydanego przez uprawniony organ danej instytucji zobowiązujący jej pracowników do zamieszczania (deponowania) wyników pracy naukowej w otwartym repozytorium.
Peer-review (recenzja)
System oceniania prac naukowych przed ich publikacją. Polega na zbadaniu pracy naukowej przez niezależnych (i często anonimowych) ekspertów z danej dziedziny pod kątem jej prawidłowości, ważności i oryginalności. W szczególności stosowana w przypadku artykułów naukowych w czasopismach, jako podstawowe narzędzie pozwalające wydawcom na weryfikację materiałów.
Pole eksploatacji
Sposób korzystania z utworu, np. wyświetlanie filmu lub drukowanie książki. Polskie prawo nie zawiera definicji pól eksploatacji, wymienia tylko ich przykłady takie jak: utrwalanie i zwielokrotnianie utworu, obrót oryginałem lub egzemplarzami, rozpowszechnianie utworu, publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.
Preprint
Artykuł przed recenzją naukową, nieopublikowany. Autor zawsze decyduje o prawach autorskich w przypadku jego upublicznienia.
Postprint
Artykuł po recenzji naukowej, opublikowany przez wydawcę. Autor współdecyduje z wydawcą, co do zakresu jego prawnej ochrony szczególnie, jeśli podpisano stosowną umowę wydawniczą.
Repozytorium
Cyfrowa kolekcja dokumentów stanowiących świadectwo naukowej, badawczej oraz dydaktycznej działalności pracowników danej uczelni. Podstawową funkcją repozytorium jest gromadzenie oraz udostępnienie w Internecie dorobku publikacyjnego społeczności naukowej, w formie artykułów naukowych, książek, fragmentów książek, rozpraw doktorskich, raportów z prac badawczych, prac magisterskich i licencjackich, skryptów oraz materiałów konferencyjnych.
SHERPA/Romeo
Serwis prowadzący katalog umów pomiędzy wydawcami czasopism a autorami publikacji. Umożliwia zapoznanie się z polityką wydawców w sprawie zakresu praw autora do zamieszczania materiałów w otwartym dostępie. Obecnie obejmuje ponad 900 wydawców czasopism (serwis nie uwzględnia wydawców książek). Więcej informacji na www.sherpa.ac.uk/romeo.
Szara literatura
Dokumenty trudne do zlokalizowania i zdobycia, niedostępne tradycyjnymi kanałami dystrybucji oraz niepodlegające rejestracji bibliograficznej. Szara literatura obejmuje dokumenty rządowe, akademickie, biznesowe i przemysłowe pozostające poza komercyjnym obiegiem wydawniczo-księgarskim.
Umowa licencyjna (licencja)
Umowa, na podstawie której twórca (licencjodawca) uprawnia licencjobiorcę do korzystania z utworu w określony sposób (czyli na określonym polu eksploatacji).
URI (Uniform Resource Identifier)
Standard internetowy umożliwiający łatwą identyfikację zasobów w Internecie. Składa się z łańcucha znaków określających nazwę (URN – Uniform Resource Name) lub adres (URL- Uniform Resource Locator) identyfikowanego zasobu. Podstawową różnicą między nimi jest fakt, że URL z definicji wskazuje lokalizację zasobu (np. http, ftp), natomiast URI służy tylko do identyfikacji i niekoniecznie musi wskazywać miejsce udostępnienia zasobu.
Utwór
Utworem jest „każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia” (art. 1 ust. 1 pr. aut.). Powszechnie przyjmuje się dość niski próg indywidualnej twórczości wymagany do uznania danego wytworu intelektu za „utwór”. Zatem prawdopodobieństwo, że dana publikacja naukowa jest utworem, jest w większości przypadków bardzo wysokie.
Utwór zależny
Opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja. Sam w sobie jest też utworem i jest chroniony przez prawo autorskie. Rozporządzanie opracowaniem i korzystanie z niego zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawo zależne), chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły (np. upłynęło 70 lat od śmierci twórcy).
Użycie niekomercyjne
Jeden z możliwych warunków udzielenia licencji. Oznacza zakaz korzystania z utworu w przypadku uzyskania jakiejkolwiek korzyści majątkowej.
Wolne licencje
Tworzą alternatywę dla istniejącego systemu prawa autorskiego, który ogranicza możliwość tworzenia i korzystania z dóbr kultury. Są to licencje udzielane przez licencjodawcę w taki sposób, że licencjobiorca uzyskuje uprawnienia do swobodniejszego korzystania z utworu w dowolnym celu, zwielokrotniania i rozpowszechniania utworu nieodpłatnie lub za wynagrodzeniem, sporządzania, rozporządzania i korzystania z opracowań utworu oraz jego przetwarzania. Zasady i zakres wykorzystania utworu są zapisane w licencji. Pozwalają one autorom zachować własne prawa i jednocześnie dzielić się swoją twórczością z innymi na różnych zasadach. Przykładem takich licencji są licencje Creative Commons (CC).
Zbiór (w repozytorium)
Nadrzędny poziom gromadzenia i przeglądania zasobów w repozytorium. Forma kategoryzacji jest dowolna, choć zazwyczaj zależy od typu repozytorium. W przypadku repozytorium uczelnianego najczęściej stosuje się podział na wydziały i inne jednostki miedzywydziałowe (np. Wydział Ekonomii, Biblioteka), natomiast w przypadku repozytorium dziedzinowego – podział na tematy (np. Prawo, Biologia).
Zielona droga
Jedna z metod udostępniania artykułów w wolnym dostępie polegająca na umieszczeniu kopii tekstu (w formie postprintu bądź preprintu) w otwartym repozytorium. Jest to sposób preferowany przez autorów, którzy pragną nadal publikować w uznanych tytułach i jednocześnie zwiększyć zasięg swojej publikacji. Model ten nie ingeruje właściwie w tradycyjny model publikacji, wymaga jedynie zgody wydawcy na umieszczenie tekstu w repozytorium. Inną odmianą drogi zielonej jest umieszczenie artykułu na własnej stronie internetowej.
Złota droga
Druga, obok "zielonej drogi" metoda udostępniania artykułów w wolnym dostępie polegająca na publikowaniu w recenzowanych czasopismach wydawanych zgodnie z wymaganiami otwartego dostępu. Stopień otwartości czasopism naukowych nie jest jednakowy. Część czasopism udostępnia wszystkie materiały w otwartym dostępie bez opóźnienia, niektóre stosują okres przejściowy (embargo). Niektóre periodyki pobierają od autorów opłaty za proces recenzowania oraz przygotowanie tekstu do publikacji.
Hasła opracowane na podstawie materiałów opublikowanych przez Centrum Cyfrowe: Projekt Polska oraz ICM UW